डा. नरविक्रम थापा
संस्कृतमा षट् भन्नाले ६ र कर्म भन्नाले कार्य बुझिन्छ । जसरी शरीरको बाहिरी भागको सफाई जरुरी छ त्यसैगरी शरीरको आन्तरिक अङ्गहरुको सफाई अत्यन्त जरुरी छ । मानिसका शरीरका आन्तरिक अङ्गहरुको सफाईका लागि हठयोगमा छ वटा प्राकृतिक तरीकाको वर्णन गरिएको पाइन्छ जसद्वारा शरीरको मुख्यमुख्य भागहरुको सफाई गरिन्छ र शरीर सफा भएपछि मात्र योगका अन्य अङ्गहरुको अभ्यास गर्न सजिलो हुन्छ । ती छवटा कर्महरु निम्नानुसार छन् –
१.नेती
जल नेतीः जल नेती नाक र साइनस शुद्ध गर्ने विधि हो । जल नेतीको मुख्य उद्देश्य न्यानो नुनिलो पानी प्रयोग गरेर नाकदेखि घाँटीसम्मको सम्पूर्ण माथिल्लो श्वासप्रश्वास पथलाई शुद्ध र सफा गर्नु हो । यसमा एउटा नाकको प्वालमा पानी हाल्ने र नेटीको भाँडोको सहायताले अर्को नाकको प्वालबाट बाहिर निकाल्ने समावेश छ ।
रबर नेटीः रबर नेटी एक नाक सफागर्ने योगिक प्रक्रिया हो जसमा नाक क्षेत्र र बाहिरी श्वासप्रश्वास क्षेत्रहरू भीडभाड हुन्छन् ।
प्रक्रियाः रबर नेटीमा, रबर क्याथेटरलाई लुब्रिकेट गरिन्छ (तेल÷जेली) र सावधानीपूर्वक र बिस्तारै नाक र मुखमा घुसाइन्छ । त्यसपछि अन्तलाई मुखबाट बाहिर निकालिन्छ र एकैचोटि दुबै छेउ समातेर स्ट्रिङलाई वैकल्पिक रूपमा नाक र साइनस र यसको विपरीत बाहिर तानिन्छ ।
लाभ
- साइनस, चिसो खोकी, टाउको दुखाइ, नाक भीड, घुर्ने, म्ल्क् मा लाभदायक ।
- श्लेष्म र मलबे हटाउँछ र नाक मार्गहरू खाली गर्न मद्दत गर्दछ ।
सावधानीः
- नाकमा क्याथेटरलाई जबरजस्ती नगर्नुहोस् ।
- प्राणायाम सत्र अघि अभ्यास गर्नुहोस् ।
- जल नेती पछि अभ्यास गर्नुहोस् ।
- थ्रेड सफा र राम्ररी काटिएको र लुब्रिकेट गरिएको सुनिश्चितगर्नुहोस् ।
- यदि नाक बन्द छ भने सुत्ने समयमा २–३ थोपा तेल हाल्नुहोस् ।
- सधैं मार्गदर्शन अन्तर्गत नेटी अभ्यास गर्नुहोस् ।
विरोधाभास संकेतः
- नाकमा रगत बग्ने
२.कुञ्जल क्रिया
कुञ्जलक्रियाले आत्म–प्रेरित बान्ताको अभ्यास समावेश गर्दछ, जसले सफागर्ने प्रभाव प्रदान गर्दछ र हाम्रो पाचनपथ, फोक्सो, कलेजो, आन्द्रा र खानाको पाइपलाई शुद्ध गर्दछ ।
प्रक्रियाः
- पानीमा नुन मिलाउनुहोस् (१ चम्चा÷लिटर), कागसाना स्थितिमा बस्नुहोस् (कागपोज)
- ग्याग रिफ्लेक्स प्राप्तगर्न ६–७ गिलास नुनिलो पानी छिट्टै पिउनुहोस् । अब उभिनुहोस् र बान्ता गर्न अगाडि झुक्नुहोस् ।
- एकपटक तपाईंले पेटमा खालीपन महसुस गरेपछि, सवासनमा सुत्नुहोस् र लगभग १०–१५ मिनेटको लागि आराम गर्नुपर्छ ।
सावधानीः
- यो क्रिया बिहान खाली पेटमा गर्नुपर्छ ।
- पानी धेरै चिसो वा तातो हुनु हुँदैन ।
- उभिएर पानी नपिउनुहोस् ।
- यो प्रक्रिया ३–५ मिनेटको लागि मात्र गर्नुहोस् ।
- दुई घण्टाको अभ्यास पछि मात्र खाना खानुहोस् ।
- यो अभ्यास गर्दाधेरै झुक्नु हुँदैन ।
फाइदाहरूः
- अत्यधिक बलगम बाहिर निकाल्छ ।
- यसले छाती सफा गर्छ र राम्रो सास फेर्न मद्दत गर्छ ।
- यसले पाचन सुधार गर्छ र अम्लतानिको पार्न मद्दत गर्छ ।
- यस प्रक्रियाको क्रममा, तपाईंको पेटको मांसपेशीहरू संकुचित हुन्छन्, त्यसैले यसले पेटको बोसो घटाउन मद्दत गर्दछ ।
- कुञ्जलक्रियाले पेटका अंगहरूमा रक्तप्रवाह सुधार गर्छ ।
३.एनिमाः
एउटा एनीमा छडीको सानो झोला÷बोतलको छेउमा नोजल हुन्छ। यो कन्टेनर तरल–नमकीन पानी, खनिज तेलले भरिएको छ – जुन मलद्वारसम्म गुदामा इन्जेक्सन गरिन्छ ।
प्रक्रियाः
बायाँ छेउमा (बायाँपाश्र्व) फोल्ड गरिएको खुट्टा (९० डिग्री) क्याथेटरलाई लुब्रिकेट गर्नुहोस् र बिस्तारै, गुदामा नोजल घुसाउनुहोस् र कन्टेनर निचोड हुन्छ, तरललाई नोजलबाट बाहिर र बृहदान्त्रको अन्तिम भागमा पठाउँदै, मलाशय पठाईन्छ ।
तरल सामान्यतया विशेष समयको लागि मलाशयमा राखिन्छ । आन्द्रा सार्न आग्रह नआएसम्म यसलाई रोक्न सकिन्छ । केहि अवस्थामा एनीमा केहि मिनेट वा लामो समयको लागी शरीर भित्र रहन्छ ।
फाइदाहरूः
- एनिमाले कब्जियतको उपचार गर्न सक्छ ।
- एनिमाले तौल घटाउन, शरीरबाट विषाक्त पदार्थहरू हटाउन र मानिसको छाला, प्रतिरोधात्मक क्षमता र ऊर्जा स्तरहरू सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।
- रगत बग्ने थुप्रो आदि ।
सावधानी
- एनिमा क्यानलाई माथि राख्नु हुँदैन ।
- पानीको तापक्रम सावधानीपूर्वक राख्नुपर्छ ।
- क्याथेटरलाई नरम र राम्ररी लुब्रिकेट गर्नुपर्छ ।
- क्याथेटर घुसाउनु अघि हावा सावधानीपूर्वक हटाउनु पर्छ ।
- निर्जलीकरण
- एपेन्डिसाइटिस
- ठूलो आन्द्राको सूजन
- तीव्र मृगौला विफलता
४.आँखा धुनेः
पानीले आँखा धुनुलाई आँखा धुने भनिन्छ ।
प्रक्रिया
आँखा धुने कप शुद्ध पानीले भर्नुहोस् । कपआफ्नो आँखामा राख्नुहोस् । चुहावटबाट बच्नको लागि यसलाई त्यहाँ कडा रूपमा समात्न निश्चित हुनुहोस् । आफ्नो टाउको तलतिर झुकाउनुहोस्, बिस्तारै आफ्नो आँखा खोल्नुहोस् (झलक), र तरल पदार्थलाई तपाईंको आँखाको सम्पूर्ण सतह धुन मद्दत गर्न आफ्नो आँखाको बल वरिपरि सार्नुहोस् । त्रिफला पानी÷गुलाब पानी प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
त्रिफलाले आँखा धुनेः
त्रिफला आँखा धुने बनाउनको लागिः गिलास वा सिरेमिक कपमा त्रिफला पाउडरको आधा चम्चा थप्नुहोस् र ८ औंस उमालेको, फिल्टर गरिएको पानी थप्नुहोस् । त्रिफला र पानीको मिश्रणलाई राम्ररी हलचल गर्नुहोस्, चम्चा हटाउनुहोस् र छोड्नुहोस् । यो साँझमा बनाउने र बिहान प्रयोगको लागि रातभर छोड्नु पर्छ ।
फाइदाहरूः
- अक्सिडेटिभ तनाव कम गर्छ ।
- एन्टी–एजिंग आँखा विकारहरू।
- आँखाको मांसपेशी बलियो पार्छ ।
- एकाग्रतार स्मृतिमा सुधार हुन्छ ।
- सुरदर्द, अनिद्रा र नराम्रो सपनाहरु ठीक हुन्छन् ।
- मनशान्त गर्छ र आँखाको सफाई हुन्छ ।
विरोधाभासहरूः
- आँखा धोएपछि आँखा नछुनुहोस् ।
- पानी सफा हुनुपर्छ ।
- आँखा धोएपछि आँखा रगाउनु हुँदैन ।
- यो अभ्यास खाना खाने वित्तिक्कै गर्नु हुदैन, खाना खाएको दुई घण्टा पछि मात्र यो अभ्यास गर्नुपर्छ ।
५. त्राटक
त्राटक छ योगिक सफाई अभ्यास मध्ये एक हो । त्राटक आँखा र मनलाई एकाग्र गर्ने क्रिया हो । यसको अभ्यासले आँखा सम्बन्धि समस्या समाधान हुन्छ । आत्मवल बढ्छ, मन एकाग्र हुन्छ र स्मरणशक्ति बढ्छ । यसले ध्यानको प्रारम्भिक अवस्थाधारणालाई सबल बनाउँछ ।
प्रक्रियाः
त्राटक आँसु नआउन्जेल आफ्नो आँखा झिम्काइन गरी कुनै वस्तुलाई हेर्ने अभ्यास हो । त्राटक औंला, वर्णमाला, ज्वाला, कुनै पनि चिन्ह, उदाउँदो सूर्य प्रयोग गरेर गर्न सकिन्छ । सूर्य प्राणको ठूलो स्रोत हो, जीवन ऊर्जा । सूर्यलाई हेर्दा अभ्यासकर्तालाई धेरै प्राणिक ऊर्जा प्रदान गर्दछ । कल्याणको लागि यो अभ्यास सिक्नुपर्छ र नियमित साधना गर्नुपर्छ ।
- सूर्य त्राटक
- चन्द्र त्राटक
लाभ
- आँखाको ज्योति तिखार्छ ।
- मस्तिष्कको कार्यक्षमता बढ्छ ।
- निद्राको ढाँचा सुधार गर्छ ।
- एकाग्रता सुधार गर्छ ।
सावधानीः
- अँध्यारो र शान्त कोठा छान्नुहोस् ।
- यदि तपाईलाई आँखाको समस्या छ भने यो कहिल्यै नगर्नुहोस् ।
- बत्तीको प्रकाश स्थिर र आँखाको स्तरमा हुनुपर्छ ।
६.योग निद्रा
योग निद्रा, एक संस्कृत शब्द जसको अर्थ “योगिक निद्रा“ एक गहिरो विश्राम प्रविधि र ध्यानको एक रूप हो । यसलाई “मानसिक निद्रा” पनि भनिन्छ, योग निद्रा सुत्ने र उठ्ने बीचको अवस्था हो । शरीर पूर्ण रूपमा आराम छ र अभ्यासकर्ताले निर्देशनहरूको सेट सुनेर जागरूकतालाई भित्रतिर फर्काउँछ । योग निद्रा हाम्रो प्रणालीलाई उर्जा दिनको लागि थप शक्तिको साथनिद्रा र ध्यानको संयोजन हो ।
सावधानी
- योग निद्रा खाली पेट गर्नु पर्छ ।
- स्वरमुक्त वातावरणमा योग निद्रा गर्ने ।
- आरामदायी कपडामा रहनुहोस् ।
प्रक्रिया
१ शावसनमा आफ्नो पीठमा सुत्नुहोस् ।
२ आफ्नो आँखा बन्द गर्नुहोस् ।
३ केही गहिरो सास लिनुहोस् ।
४ अब आफ्नो ध्यान गहिरोसँग लिनुहोस् र तल उल्लेख गरेअनुसारका अङ्गहरु स्मरण गर्नुहोस् –
ख.दाहिने खुट्टा
- बायाँ खुट्टा
- दाहिने घुँडा
- बायाँ घुँडा
- दाहिने तिघ्रा
- बायाँ तिघ्रा
- दाहिने खुट्टाको सम्पूर्ण
- बायाँ खुट्टाको सम्पूर्ण भाग
- पेट
- छाती
- काँधहरू
- दाहिने हात
- बायाँहात
- घाँटी
- अनुहार
- तपाईको टाउकोको माथि
- अन्तमा आफ्नो ध्यान सम्पूर्ण शरीरमा लिनुहोस् ।
५ केही मिनेटको लागि यो स्थितिमा सुत्नुहोस् ।
६ बिस्तारै आफ्नो दाहिने छेउमा घुम्नुहोस् र आफ्नो समय निकालेर बस्नुहोस् ।
७ बिस्तारै आँखा खोल्नुहोस् र उठ्नुहोस् ।
लाभ
- तनाव र चिन्ता हटाउँछ ।
- शरीरलाई कायाकल्प गर्छ ।
- स्नायु प्रणालीलाई आराम दिन्छ ।
- शरीरलाई चिसो पार्छ र यसको सामान्य तापक्रम पुन स्र्थापित गर्छ ।
- शान्त दिमागलाई सहज बनाउँछ ।
- भावनात्मक ढाँचाहरू हटाउँछ ।
- अनिद्रा हटाउँछ ।
अन्त्यमा,
जसरी शरीरको बाहिरी भागको सफाई जरुरी छ त्यसैगरी शरीरको आन्तरिक अङ्गहरुको सफाई अत्यन्त जरुरी छ । षट्कर्मको उद्देश्य अशुद्धताहरू हटाउन, विभिन्न रोगहरू निको पार्न र शरीरलाई प्राणायामको लागि तयार पार्नु हो, सास फेर्नु हो ताकि महत्वपूर्ण ऊर्जा प्राणलाई केन्द्रीय सुशुम्ना च्यानलमा पठाउन, कुण्डलिनी जागरण गर्नु हो । जसले शरीरमा आरोग्यता प्रदान गर्न सहयोग गर्छ । अहिलेको प्रतिष्पर्धात्मक आधुनिक संसारमा, शारीरिक र मानसिक कल्याण कायम राख्न चुनौतीपूर्ण छ । हामीमध्ये धेरजसो मानिस सन्तुलन र स्वास्थ्यको लागि योग जस्ता परम्परागत अभ्यासहरूमा फर्कन थालेका छौं । योग भित्र एक यस्तो शक्तिशाली तर अक्सर बेवास्ता गरिएको अभ्यास शतकर्म हो, जसलाई शतक्रिया पनि भनिन्छ । शतकर्मले शरीरलाई सफा गर्ने, स्वास्थ्य सुधार गर्ने र आध्यात्मिक वृद्धि बढाउने छ वटा शुद्धिकरण प्रविधिहरूलाई जनाउँछ । यी सफाई अभ्यासहरूलाई हाम्रो दैनिक जीवनमा समावेश गरेमा शरीर र दिमाग दुवैको लागि फाइदा हुन्छ ।
वि.सं.२०८१ फागुन ५ सोमवार १४:०० मा प्रकाशित
