जैविक खेती र राम्रो कृषि अभ्यासले विभिन्न उत्पादन विधाहरू लागू गर्दछ । जैविक खेती विपरित, कृत्रिम रासायनिक इनपुट (हार्मोन, कीटनाशक र सिंथेटिक मललगायत सबै बोट संरक्षण उत्पादहरू) राम्रो कृषि अभ्यासमा प्रयोग गरिन्छ, यद्यपि तिनीहरूको धेरै समानताहरू छन् । जस्तै आनुवांशिक रूपमा परिमार्जित जीवहरूको निषेध, ट्रेसिएबिलिटी, पशु कल्याण, नियन्त्रण र प्रमाणीकरण । यी रासायनिक इनपुटहरूको कारणले, मानव स्वास्थ्य, माटो, जलस्रोत र प्रकृतिमा राम्रो कृषि उत्पादनहरूको प्रभावलाई जैविक कृषि उत्पादनहरूसँग तुलना गर्न सकिँदैन ।
जैविक, पारिस्थितिक र जैव जस्ता विभिन्न शब्दहरूले परिभाषित गरेको ‘जैविक कृषि’, कृषि र मानव स्वास्थ्य र व्यावसायिक समस्याहरूमा रासायनिक मल र कीटनाशकको बढ्दो प्रयोगको नकरात्मक प्रभावहरूलाई हटाउन वैकल्पिक विधिको रूपमा जन्म भएको थियो । अंग्रेजी भाषी देशहरूमा शब्द ‘जैविक कृषि’ कृषि विधिहरूका लागि प्रयोग भएको छ, जहाँ पर्यावरणीय सिद्धान्तहरू उनीहरूको उत्पादनमा लागू हुन्छन् र अन्य धेरै देशहरूमा उनीहरूको भाषामा ‘पर्यावरणीय कृषि’ को समकक्ष प्रयोग गरिन्छ ।
प्राकृतिक सन्तुलन खलल नपु¥याई स्वस्थ उत्पादनहरू उत्पादन गर्न, उत्पादनलाई प्रमाणीकरण प्रक्रियाद्वारा नियन्त्रण गरिन्छ र बोट संरक्षण र कीट नियन्त्रणमा प्राकृतिक विधिहरू प्रयोग गरेर सांस्कृतिक उपायहरूलाई प्राथमिकताका रूपमा, सांस्कृतिक उपायहरूलाई प्राथमिकताका रूपमा प्रयोग गरेर र यसैले प्राप्त उत्पादनहरूलाई जैविक उत्पादन भनिन्छ ।
जैविक कृषि निम्न आधारभूत सिद्धान्तको अनुरूप लागू हुन्छ :
–उत्पादनमा सिंथेटिक रसायनको प्रयोग छैन ।
–रोग र कीट नियन्त्रणमा जैव प्रौद्योगिकी, जैविक र यांत्रिक नियन्त्रण विधिहरूको प्रयोग ।
माटोको उर्वरा शक्ति सुधार गर्न केवल प्राकृतिक पदार्थहरू प्रयोग गर्दै प्राकृतिक स्रोतहरुको कमीको कारण बिना कृषि उत्पादन हुनु, २० औं शताब्दीको सुरूदेखि नै पर्यावरणलाई संरक्षण गर्ने, प्राकृतिक संशाधनहरूको रक्षा गर्ने र प्राकृतिक स्रोतहरू विनाश नगरी स्वच्छ संसारलाई भावी पुस्तामा छोड्ने दर्शनको रूप लिन थालेको छ । मल र कीटनाशकको रूपमा कृत्रिम रसायनको प्रयोग बढ्दै जाँदा जैविक खेती गर्ने प्रवृत्ति बढ्न थालेको छ ।
यद्यपि, एक नयाँ प्रणालीको रूपमा मानिन्छ जैविक खेती विश्वमा सबभन्दा पुरानो कृषि मोडल हो । किनभने गलत र अत्यधिक रासायनिक मलको प्रयोग दोस्रो विश्वयुद्ध पछि सुरु भयो । अर्को शब्दमा, जैविक खेती जुन नयाँको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । हालसालै प्रयोग गरिएको एक विधि हो । रासायनिक मलको प्रयोगमा भएको वृद्धि र कृषि प्रविधिमा भएको विकासले ल्याएका आविष्कारहरूले गर्दा प्राकृतिक स्रोतमा ठूलो असर गरेको छ । दुवैले मानव र पशुहरूको स्वास्थ्यलाई खतरामा पार्न थालेको छ । जससँगै विश्वभर नै जैविक कृषिप्रति बाध्यात्मक आकर्षण बढ्दैछ । जुन अब निर्विकल्प बन्ने अवस्थामा छ ।
जैविक कृषि क्षेत्रको विकासको साथ, देशहरूले कानुनी व्यवस्था गर्नु आवश्यक थियो र जैविक कृषि उत्पादहरूको उत्पादन, प्रशोधन र मार्केटिङ्ग सम्बन्धित जैविक कृषि कानूनहरू बनाउनुप¥यो । यी नियमहरूमा जैविक कृषि के हुन्छ भन्ने बारे प्रावधानहरू छन् । यसलाई कसरी बनाउने, जैविक उत्पादनहरू कसरी प्रक्रिया र मार्केट गर्ने छन् । यस दृष्टिकोणबाट जैविक कृषि दिगो कृषिको राम्रो मोडल पनि भएको छ ।
(घिमिरे कृषि प्रशिक्षक हुन् ।)
वि.सं.२०७९ असोज २ आइतवार १३:४४ मा प्रकाशित
