back

कृषि र पशुसेवामा एक गाउँ एक प्राविधिकको योगदान तथा तिनको ब्यबस्थापनमा राज्यको भूमिका

वि.सं.२०८१ माघ १० बिहीवार

4K 

shares
GLOBAL IME AD
NTC AD

नेपाल एक कृषि प्रधान देश हो, जहाँ ग्रामीण जीवनको आधार कृषि र पशुपालनमा निर्भर छ। यहाँको कूल जनसंख्याको ठूलो हिस्सा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषि र पशुपालनमा संलग्न छ। यस्ता ग्रामीण क्षेत्रका किसानहरूको कृषि उत्पादनमा वृद्धि गर्न र समस्याको तत्काल समाधान दिन ‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रम राख्ने निर्णय एक ऐतिहासिक पहल थियो।

२०७२र०७३ को आर्थिक वर्षमा नेपाल सरकारले “एकगाउँ, एक प्राविधिक”कार्यक्रम लागू गर्दै ग्रामीण क्षेत्रमा कृषि र पशुसेवाको गुणस्तर सुधार गर्न महत्वपूर्ण निर्णय गर्यो्। तत्कालीन कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयले ३००० प्राविधिक (जे.टी.ए.) लाई अस्थायी करारमा नियुक्त गर्दै देशभरका गाउँ विकास समितिहरूमा परिचालन गर्यो्। यी प्राविधिकहरू किसानहरूको समस्या समाधान गर्न गाउँमै पुगेर सेवा पुर्याउने गरी जिम्मेवारी दिइएका थिए।

लोकसेवा आयोगको पाठ्यक्रम र सहमति अनुसार परीक्षा सञ्चालन गरी १५०० जना कृषि सेवा र १५०० जना पशु सेवा प्राविधिकहरू छनोट गरिए। यी प्राविधिकहरूले दुर्गम गाउँसम्म पुगेर सिधा किसानहरूको सेवा गर्न थाले, जसले गर्दा ग्रामीण जीवनमा सकारात्मक प्रभाव पर्न थाल्यो।’एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमले नेपाली किसानहरूलाई कृषि र पशु सेवा सिधै उपलब्ध गराएर उल्लेखनीय फाइदा पुर्यााएको छ। तर, अस्थायी प्राविधिकहरूको व्यवस्थापन नहुँदा तिनको भविष्य अन्योलमा परेको छ।सरकारले यी प्राविधिकहरूको योगदानको सम्मान गर्दै तिनलाई स्थायित्व दिन ठोस योजना बनाउनु आवश्यक छ। विशेष परीक्षा प्रणाली, उमेर हदको पुनर्विचार, र दीर्घकालीन समाधानमार्फत तिनको अनुभव र सीपलाई राष्ट्रको समग्र कृषि तथा पशु सेवाको विकासमा उपयोग गर्न सकिन्छ।नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रको जीवनशैली कृषि र पशुपालनमा आधारित छ। कृषि क्षेत्रलाई दिगो र उत्पादक बनाउन “एकगाउँ, एक प्राविधिक”कार्यक्रम नेपाल सरकारले ग्रामीण विकासको महत्त्वपूर्ण रणनीति अन्तर्गत लागू गरेको थियो। यसले ग्रामीण किसानहरूलाई सीधा प्राविधिक सेवा पुर्या्उँदै उनीहरूको समस्या समाधानमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।

प्राविधिक सेवाको योगदान
‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमले ग्रामीण कृषि तथा पशुपालन क्षेत्रमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याएको छ। यी प्राविधिकहरूको भूमिका निम्नानुसार विशेष महत्त्वपूर्ण रहेको छः

१। कठिन परिस्थितिमा प्राविधिकहरूको योगदान
लम्की रोगको महामारीमा अग्रपंक्तिमा काम : लम्की रोगको प्रकोपले ग्रामीण किसानहरूको पशुधनमा ठूलो क्षति पुर्यारएको थियो। यस महामारीको समयमा प्राविधिकहरूले रातदिन खटेर किसानलाई रोग रोकथामका उपाय र उपचार सेवा उपलब्ध गराए।

अफ्रिकन स्वाइन फिबरको रोकथाममा प्रयास : नेपालमा पहिलो पटक देखिएको अफ्रिकन स्वाइन फिबर रोगको प्रसार रोक्न प्राविधिकहरूले स्थानीय स्तरमा प्रभावकारी उपाय अवलम्बन गरे। यस रोगको क्षति कम गर्न उनीहरूको योगदान महत्त्वपूर्ण रह्यो।

पिपिआर खोप कार्यक्रम : पशुमा पिपिआर रोग नियन्त्रणका लागि खोप अभियान सञ्चालन गर्न प्राविधिकहरूको योगदान अग्रणी रह्यो।
कोरोना महामारीमा साहसी सेवा : कोरोना महामारीजस्तो संकटमा पनि प्राविधिकहरूले आफ्नो ज्यान जोखिममा राखेर किसानसम्म सेवा पुर्यााए। यसले देशको कृषि तथा पशुपालन प्रणालीलाई ध्वस्त हुनबाट बचायो।

२। घर आँगनमै सेवा पुर्याउँदै
नेपालमा ६० प्रतिशात जनसख्या कृषिमा निर्भर रहेकोछ ।ग्रामिण क्षेत्रमा बसोबास गर्ने ९० प्रतिशत भन्दा बढी जनताको घर गोठमा पुगेर कृषि क्षेत्र कुलगर्स्थ उत्पादन(GDP) मा योगदान दिएको पाइन्छ। प्राविधिकहरूले किसानहरूको घरआँगन, गोठ, र खेतबारीमै पुगेर उनीहरूको समस्या समाधान गर्न मद्दत पुर्याए। यसले ग्रामीण समुदायलाई समयमै सेवा उपलब्ध गराई ठूलो राहत दिएको थियो। कृत्रिम गर्भाधान, पशु उपचार, खोप कार्यक्रम, परामर्श, र सचेतनामा प्राविधिकहरूको योगदान प्रशंसनीय रहेको छ।

३। रोग नियन्त्रणमा भूमिका :
लम्की रोग, अफ्रिकन स्वाइन फिबर, र पोल्ट्री रोगजस्ता महामारीले धेरै किसानलाई संकटमा पारेका थिए। यस्ता अवस्थामा प्राविधिकहरूले तत्काल रोकथामका उपायहरू अवलम्बन गर्दै ठूलो क्षति हुनबाट जोगाए। रोग नियन्त्रणका लागि खोप अभियान सञ्चालन गर्नुका साथै किसानहरूलाई रोकथामका उपायबारे जानकारी गराएका छन।

४। कृषि बालि खेतीपातीमा सुधार र उत्पादन वृद्धि :
खेतीपातीका आधुनिक प्रविधि, मलजलको व्यवस्थापन, बिउको गुणस्तर, र उत्पादनमा वृद्धि गर्ने विधिहरू लागू गर्न प्राविधिकहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण रह्यो। किसानहरूले नयाँ प्रविधिबारे ज्ञान पाउँदै उत्पादन बढाउन तथा कृषि प्रसारको काम गर्दै आएका छन ।

५। खोप कार्यक्रमको सफल कार्यान्वयन :
पिपिआर खोप, पोल्ट्री खोप, र राष्ट्रिय खोप योजनाहरू, पूर्णखोप कार्यक्रमजस्ता अभियानमा ग्रामीण क्षेत्रमा प्रभावकारी रूपमा लागू गर्न प्राविधिकहरूको योगदान रहेकोछ। खोप अभियानलाई दुर्गम स्थानसम्म पुर्याकउन उनीहरूको भूमिकालाइ सदैब सम्झिनु पर्छ ।

६। कोरोना महामारीमा जोखिमपूर्ण सेवा :
कोरोना महामारीको बेलामा देशभर लकडाउन भएको अवस्थामा पनि प्राविधिकहरूले आफ्नो जीवन जोखिममा राखेर किसानहरूलाई सेवा पुर्याभए। घर र गोठमा पुगेर पशुहरूको स्वास्थ्य परिक्षण, आहार व्यवस्थापन र सल्लाह दिनेसम्मका काम गरेर कृषि तथा पशुपालनलाई जोगाउन तिनले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे।

हालको चुनौती र अन्योल

“एक गाउँ, एक प्राविधिक” कार्यक्रमले प्रारम्भिकरूपमा प्रभावकारी काम गरेपनि हाल ती प्राविधिकहरूको भविष्य अनिश्चित र चुनौतीपूर्ण बनेको छ।

१। लोकसेवा आयोगको परीक्षा दिने उमेर हद : धेरै प्राविधिक उमेर हद कटिसकेका कारण लोकसेवा आयोगको परीक्षा दिने अवसरबाट वञ्चित भएका छन्। यो अवस्था ती प्राविधिकहरूको भविष्यमा अन्योलता ल्याउने एउटा प्रमुख कारण बनेको छ।

२। स्थानीय तहको असमान व्यवहार : संघीय संरचनामा स्थानीय तहहरूलाई अधिकार हस्तान्तरण भएपछि यस्ता प्राविधिकहरूको व्यवस्थापनमा असमानता देखिएको छ। कतिपय स्थानीय तहहरूले यी प्राविधिकहरूको सेवा निरन्तरता दिनुको सट्टा आफ्ना मान्छे नियुक्त गरेका घटनाहरू देखिन्छन्।

३। अस्थायी करार सेवाको असुरक्षा : अस्थायी रूपमा करारमा रहेका प्राविधिकहरूको सेवाको निरन्तरतामा सरकारले ध्यान नदिँदा उनीहरूको मनोबलमा गिरावट आएको छ। दीर्घकालीन समाधान नहुँदा यस्ता कार्यक्रमको प्रभावकारिता पनि कम हुने खतरा छ।

४। अनुभवको वेवास्ता : वर्षौंसम्म ग्रामीण क्षेत्रमा सेवा पुर्याीएका अनुभवी प्राविधिकहरूलाई उचित सम्मान र व्यवस्थापन नहुँदा उनीहरूको सीप र ज्ञान प्रयोग गर्न नसकिने अवस्था सिर्जना भएको छ।

समाधान कसरी गर्ने ?

सरकारले ‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमका अस्थायी प्राविधिकहरूको व्यवस्थापनका लागि ठोस योजना बनाउनु जरुरी छ। सम्भावित समाधानहरू निम्नानुसार छन् :

१। विशेष परीक्षा प्रणाली लागू गर्नु : लोकसेवा आयोगले यी प्राविधिकहरूको योगदानलाई सम्मान गर्दै विशेष परीक्षा प्रणाली लागू गर्नुपर्छ। उमेर हद हटाई न्यूनतम योग्यता पुरा गर्ने प्राविधिकहरूलाई स्थायी प्रक्रियामा समायोजन गर्नुपर्छ।

२। शिक्षा क्षेत्रको उदाहरण अनुसरण गर्नु : शिक्षा क्षेत्रका अस्थायी शिक्षकहरूको व्यवस्थापनका लागि सरकारको कदमलाई कृषि तथा पशु सेवामा पनि लागू गर्न सकिन्छ। नियमावली संशोधन गरी यी प्राविधिकहरूको स्थायित्व सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

३। अनुभवको सम्मान गर्नु : ग्रामीण क्षेत्रमा वर्षौंको अनुभव बटुलेका प्राविधिकहरूको ज्ञान र सीपलाई संस्थागत गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। तिनलाई परामर्शदाता, तालिम प्रशिक्षक, वा अनुसन्धानमा समावेश गरेर उनीहरूको योगदानलाई दीर्घकालीन बनाउन सकिन्छ।

४। स्थायी दरबन्दीको सिर्जना : हाल कार्यरत रहेका एक गाउ एक प्राबिधिक रहेको स्थानीय तहमा स्थायी दरबन्दीको व्यवस्था गरी अस्थायी प्राविधिकहरूलाई समायोजन गर्न सकिन्छ।यसले सेवा निरन्तरता सुनिश्चित गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

५।संघीय र स्थानीय सरकारबीच सहकार्य : संघीय, प्रदेश र स्थानीय तहहरूले समन्वय गरेर प्राविधिकहरूको सेवा व्यवस्थापन गर्न ठोस योजना बनाउनु आवश्यक छ।

सेवाको प्रभाव र योगदान
‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमले देशभरि कृषिमा सुधार ल्याउन ठूलो योगदान पुर्या यो। यी प्राविधिकहरूले किसानहरूलाई रोग नियन्त्रण, पशुपालन प्रविधि, बिउ गुणस्तर र उत्पादन वृद्धि जस्ता क्षेत्रमा सीधा सहयोग गरे। तर, कार्यक्रम लागू भएको लामो समय भए पनि हालसम्मका प्राविधिकहरूको जागिरपछि र अबकासपछिको व्यवस्थापनको विषय अनिश्चित बनेको छ।

जागिरको अवधिमा उपलब्ध सुविधा : कार्यक्रमअन्तर्गत रहेका प्राविधिकहरूले जागिर अवधिमा विभिन्न किसिमका सेवा र सुविधाहरू उपलब्ध गराए पनि उनीहरूका व्यक्तिगत र व्यावसायिक हितमा भने ठोस प्रबन्ध गरिएको देखिँदैन।

१। तलब र सेवा अवधि : यी प्राविधिकहरूलाई करार सेवामा राखिएको छ। तलब समयमै प्रदान गरिए पनि स्थायी प्राविधिकहरू सरह भत्ता वा अन्य सुविधा उपलब्ध छैन।ग्रामीण क्षेत्रमा खटिएको जोखिमपूर्ण सेवाका लागि विशेष भत्ता र बीमाको व्यवस्था गर्न आवश्यक छ।सघिय सरकार ले हाल ५० प्रतिशत मात्र तलबसर्सत बजेट ब्यबस्थापन गरेको छ जसले गर्दा उनि हरु को नियमानुसार पाउने तलब समेत कति पाय स्थानीय तहमा पाएको देखिदैन ।

२। बीमा र सामाजिक सुरक्षा : अधिकांश प्राविधिकहरूको जीवन बीमा र स्वास्थ्य बीमाजस्ता सुविधाहरू नहुँदा उनीहरूको भविष्य अन्योलमा परेको छ।जागिर अवधिभर उनीहरूले किसानहरूलाई सेवा दिन जीवन जोखिममा राख्नुपरेको भए पनि सरकारबाट न्यूनतम सुरक्षा सुविधा पाउन सकेका छैनन्।

३। तालिम र विकासका अवसरहरू  : सेवामा रहँदा उनीहरूलाई आवश्यक तालिमहरू दिइन्छ, जसले काम प्रभावकारी बनाउन सहयोग पुर्या एको छ।तर, प्राविधिकहरूलाई तालिमका लागि विदेश भ्रमण वा उच्च अध्ययनका अवसरहरूको अभाव रहेको छ।

अबकासपछिको अवस्था : के सुविधा दिने ?

अबकासपछि यी प्राविधिकहरूको व्यवस्थापन सरकारका लागि चुनौतीपूर्ण विषय बनेको छ। विभिन्न क्षेत्रका कर्मचारीहरूले अबकास पछिका सेवा–सुविधा प्राप्त गर्दै आए पनि ‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमका कर्मचारीहरूको हकमा यस्तो व्यवस्था प्रष्ट छैन।

१। सेवा–सुविधाको अभाव  : करारमा आधारित प्राविधिकहरूले स्थायी कर्मचारीसरह पेन्सन, ग्रेच्युटी वा अन्य सेवा सुविधाहरू पाउँदैनन्।जीवनभर सरकारको सेवामा खटिए पनि अबकासपछिको सुरक्षाको प्रत्याभूति गर्न सकेको देखिँदैन।

२। अनुभव र योगदानको मुल्याँकन गरिनुपर्ने : अनुभव बटुलेका प्राविधिकहरूको ज्ञान र सीपलाई अबकासपछि उपयोग गर्ने प्रभावकारी योजना छैन।तिनलाई परामर्शदाता, प्रशिक्षक, वा सहायक भूमिकामा संलग्न गर्न नसकिनु ठूलो कमजोरी हो।

३। वैकल्पिक व्यवस्थाको अभाव : अबकासपछि अन्य व्यवसायमा लाग्न चाहने प्राविधिकहरूको सीप विकासका लागि कार्यक्रमहरूको अभाव छ।प्राविधिकहरूको जीवनस्तर सुधारका लागि सामाजिक सुरक्षा कोष वा वैकल्पिक आय स्रोतको प्रवन्ध गरिएको देखिँदैन।

भविष्यमा गर्नुपर्ने सुधार र उपायहरू

१। स्थायीकरण र दीर्घकालीन व्यवस्थापन : ‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमलाई स्थायीत्व दिन विशेष परीक्षा प्रणाली लागू गरी योग्य प्राविधिकहरूलाई स्थायी नियुक्ति दिनुपर्छ।यो व्यवस्थाले सेवामा निरन्तरता मात्र होइन, अबकासपछिका सेवा–सुविधाहरूको सुनिश्चितता पनि गर्छ।

२। अबकास सुविधा लागू गर्नु : पेन्सन, उपदान,योगदानमा आधारित र सामाजिक सुरक्षा कोष जस्ता योजनाहरू लागू गरी प्राविधिकहरूको अबकासपछिको जीवन सहज बनाउनुपर्छ।स्वास्थ्य बीमा र जीवन बीमा कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गर्नुपर्छ।

३। अनुभवको उपयोग र परामर्शदाताको भूमिकामा संलग्नता : अबकासपछिका प्राविधिकहरूलाई परामर्शदाता, प्रशिक्षक, वा कृषि तथा पशु सेवाका योजनाहरूमा संलग्न गराउनुपर्छ।ज्ञान र अनुभवको उपयोग गरी आगामी पुस्तालाई मार्गदर्शन गर्ने अवसर दिनुपर्छ।

४। वैकल्पिक व्यवस्थाका लागि तालिम : अबकासपछि उनीहरूले स्वरोजगार वा निजी व्यवसाय सुरु गर्न चाहेका खण्डमा आवश्यक तालिम उपलब्ध गराउनुपर्छ।सहकारी वा समूहमा संलग्न भएर अनुभवको आदानप्रदान गर्ने अवसर प्रदान गर्न सकिन्छ।

५। प्रोत्साहन र मनोबल अभिवृद्धि : प्राविधिकहरूको मनोबल उच्च बनाउन पुरस्कार र प्रोत्साहन कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ।अबकासपछिका योगदानलाई पनि सम्मान गर्न विभिन्न सम्मान कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न सकिन्छ।

अन्त्यमा

‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’  कार्यक्रमले नेपाली ग्रामीण क्षेत्रमा महत्वपूर्ण परिवर्तन ल्याएको छ। तर, कार्यक्रमका प्राविधिकहरूको जागिर अवधिको सुरक्षा र अबकासपछिको व्यवस्थापन गर्न नसक्दा यो कार्यक्रम दिगो र सफल बन्न सकेको छैन।

सरकारले यी प्राविधिकहरूको योगदानलाई सम्मान गर्दै जागिर अवधिमा आवश्यक सेवा–सुविधा र अबकासपछिको सामाजिक सुरक्षाको प्रत्याभूति गर्नुपर्छ। यस्ता सुधारले मात्र ‘एक गाउँ, एक प्राविधिक’ कार्यक्रमलाई दिगो विकासतर्फ उन्मुख गराउन मद्दत पुर्याउने छ।नेपालको कृषि तथा पशु सेवामा योगदान पुर्याकएका प्राविधिकहरूको अबकासपछिको जीवनलाई सुरक्षित र सम्मानजनक बनाउन सबै सरोकारवाला पक्षले सहकार्य गर्नु आजको आवश्यकता हो। यसले मात्र देशको समग्र कृषि प्रणालीलाई दिगो विकासतर्फ अघि बढाउन सकिन्छ।अन्ततः प्राविधिकहरूको व्यवस्थापनलाई प्राथमिकतामा राखेर किसानहरूको सेवा निरन्तरता सुनिश्चित गर्नु देशको कृषि क्षेत्रमा दीर्घकालीन फाइदा पुर्याउनेछ।

वि.सं.२०८१ माघ १० बिहीवार ०८:४८ मा प्रकाशित

मानसिक स्वास्थमा भोजनको प्रभाव

मानसिक स्वास्थमा भोजनको प्रभाव

काठमाडौँ । चालिस वर्षदेखि कार्यरत वरिष्ठ मानसिकरोग विशेषज्ञ डा विश्वबन्धु...

संविधान संशोधन अग्रगमनका लागि हुनुपर्छ : रेखा शर्मा

संविधान संशोधन अग्रगमनका लागि हुनुपर्छ : रेखा शर्मा

काठमाडौँ । पछिल्लो समय संसद्को प्रभावकारिताबारे प्रश्न उठ्न थालेको छ...

बलियो बनाऔँ लोकतान्त्रिक संस्कृति

बलियो बनाऔँ लोकतान्त्रिक संस्कृति

मजबुत लोकतान्त्रिक संस्कृति निर्माण गर्नु भनेको एक जटिल र दीर्घकालीन...

सङ्घीय संसद्को पाँचौँ अधिवेशनः मुद्दा सुल्झाउने कि बल्झाउने ?

सङ्घीय संसद्को पाँचौँ अधिवेशनः मुद्दा सुल्झाउने कि बल्झाउने ?

काठमाडौँ । सङ्घीय संसद्को पाँचाैँ अधिवेशनको पूर्वसन्ध्यामा नेपालको राजनीति एकाएक...

 गान्धीजीको अन्तिम उपवास र हत्याको दुखद् घटना

 गान्धीजीको अन्तिम उपवास र हत्याको दुखद् घटना

काठमाडौँ । महात्मा गान्धी जीवनका अन्तिम दिन साह्रै निराश हुन...

जनयुद्धका सहिदमाथि राज्यसत्ताको बज्र

जनयुद्धका सहिदमाथि राज्यसत्ताको बज्र

काठमाडौँ । व्यक्तिगत वा पारिवारिक स्वार्थ भन्दा माथि उठेर समाज,...